De bijzondere nalatenschap van de Moren in Spanje

In 711 kwamen de Moren via de straat van Gibraltar Spanje binnen en verspreidden zich in korte tijd over heel Spanje. Eeuwenlang heersten ze over het Iberisch Schiereiland met verschillende overheersers en verschillende volken.

Er waren periodes van relatieve rust, waarbij de moslims, joden en christenen gebroederlijk naast elkaar leefden en periodes van fikse oorlogen en veldslagen. In 1492 namen de Katholieke Koningen het laatste Moorse bolwerk, het Rijk van Granada, in en werden de Moren en Moriscos (een Moslim bekeerd tot het Christendom) verdreven uit Spanje.

Al-Andalus

De Moren zouden op het hoogtepunt van hun heerschappij zelfs in Zuid-Frankrijk zijn geweest. Ze noemden het gebied Al-Andalus, Arabisch voor ‘die God zal beschermen’.
Al-Andalus moet niet worden verward met de huidige autonome regio Andalusië.
In het begin vormde Al-Andalus een provincie van het kalifaat van Damascus. Later werd het zelfstandig en in 912 riep Abd al-Ráhman III zich uit tot kalief van het Kalifaat van Córdoba. Córdoba werd daarmee hoofdstad van Spanje.

Langzaamaan verplaatste het culturele, artistieke, economische en wetenschappelijke centrum van de wereld van Bagdad in het huidige Irak naar Córdoba. Door interne rivaliteit viel het kalifaat honderd jaar later uiteen in 23 kleine rijken waarvan uiteindelijk het Rijk van Granada in 1229 overeind bleef. Tot 1492 zou dit nog het enige islamitische gedeelte in Spanje blijven.

La Alhambra in Granada

De Moorse overheersing bestond dus niet uit één lange periode, maar omvatte meerder heersers en volken en ook verschillende gebieden. Dit had ook invloed op de bouwstijlen, iets wat nu nog goed terug is te zien. La Alhambra in Granada staat bekend als het meesterwerk uit de Moorse architectuur.
La Alhambra is gebouwd onder de Nasriden ten tijde van het Rijk van Granada. Het is een bijzonder paleis vanwege de verfijnde architectuur en bijzondere kunstschatten.

La Mezquita in Córdoba

Een andere hoogtepunt van de islamitische bouwkunst in Spanje is La Mezquita, de Kathedraal van Córdoba. De Mezquita is gebouwd in  756-788 en is later uitgebreid. Het was ten tijde van het Kalifaat van Cordoba de grootste moskee in Europa en de tweede grootste na Mekka van de wereld. Het had een capaciteit voor twintigduizend man. Na de christelijke overwinning in 1236 werd de Mezquita uitgebreid en gedeeltelijk aangepast zodat het als kerk kon dienen. Midden in de moskee werd een kathedraal gebouwd. Tegenwoordig zijn nog goed de christelijke en islamitische invloeden terug te vinden.

Mudejarstijl

Uiteindelijk ontstond er een apart soort stroming in de Spaanse architectuur: de mudejarstijl, een bouwstijl die invloeden uit zowel de islamitische als de christelijke architectuur combineerden. Deze stijl is zelfs terug te vinden in enkele gebouwen in Zuid-Amerika.

Sevilla

Omdat de Moorse overheersing in het zuiden van Spanje veel langer heeft geduurd dan in het noorden is het niet verwonderlijk dat er in het zuiden veel meer terug te vinden is van de islamitische bouwkunst. Alleen al in bijvoorbeeld Sevilla vind je een groot aantal Moorse bouwwerken: La Giralda, de minaret van de kathedraal, Het Alcázar, een Moors paleis en La Torre de Oro (Gouden toren). Deze toren maakte vroeger deel uit van Moorse stadswallen die de stad moesten beschermen van aanvallen vanaf de rivier Quadalquivir. Maar zelfs in het noorden van Spanje zijn Moorse bouwwerken bewaard gebleven: het Aljafería in Zaragoza is daar een prachtig voorbeeld van.

Moorse wijken

In enkele steden in voornamelijk Andalusië zijn nog hele authentieke Moorse wijken terug te vinden. Een goed voorbeeld hiervan is het Albaícin in Granada. Het is een waar doolhof van smalle straatjes en je waant je echt terug in de tijd. De algehele opzet van een centraal plein met een doolhof aan kleine, smalle straatjes eromheen is sowieso een overblijfsel van de Moren. De markt vond altijd plaats op het centrale plein. De typische huizen in Andalusië met een binnenplaats en enorm dikke muren zijn ook van Moorse oorsprong en een overblijfsel uit die tijd.

Kalifaat van Córdoba

De architectuur is het meest zichtbare, maar zeker niet het enige wat de Moren in Spanje hebben achtergelaten.  De islamitische overheersers waren veelal afkomstig uit de regio van het huidige Syrië, Irak en Egypte. Toentertijd was dit het centrum van de beschaving en de mensen afkomstig uit die regio waren zeer ontwikkeld en geïnteresseerd in de klassieke werken van de oude Grieken. Zij namen deze kennis mee naar Al-Andalus, en introduceerden daarmee de werken van de oude Grieken opnieuw in Spanje en Europa. De kennis hiervan was in het Europa van de Middeleeuwen in de vergetelheid geraakt.

Wetenschap

Tijdens het Kalifaat van Cordoba werden er veel bibliotheken, universiteiten en studiecentra gesticht.  De Moren bliezen de wetenschap nieuw leven in, waren enorm geïnteresseerd in astrologie, wiskunde en medische wetenschap. Veel materialen en apparaten om naar de sterren te kijken en rekenmaterialen zijn uitgevonden in die tijd.

Landbouw

Daarnaast namen de Moren veel kennis mee over landbouw. Ze introduceerden in Spanje veel nieuwe landbouwtechnieken, mijnbouw en nieuwe gewassen. Ook introduceerden ze terrassen tegen een helling waarop ze gewassen verbouwden, iets wat tot die tijd niet gedaan werd. Verder borduurden ze voort op de bestaande irrigatietechnieken van de Romeinen en ontwikkelden deze verder en breidden ze uit. Zo bouwden ze een heel irrigatiesysteem vanuit de Sierra Nevada tot aan Córdoba. Ook herstelden ze en onderhielden ze de oude Romeinse wegen.

 

De taal

Met de komst van de Moren in Al-Andalus, kwam er ook een nieuwe taal: het Arabisch. Toen de Moren Spanje binnenvielen werd er het Vulgair Latijn gesproken. Binnen korte tijd werd het Arabisch een taal van hoog aanzien en de officiële taal voor de geleerden. Het is dan ook niet verwonderlijk dat er veel invloeden van het Arabisch in het hedendaagse Spaans zijn terug te vinden. Daarnaast zijn er ook veel nieuwe woorden toegevoegd aan het Vulgair Latijn. Dit kwam omdat het ontwikkelingsniveau van de Moren superieur was aan dat van de Christenen. Daardoor waren er veel woorden helemaal niet bekend in het Latijn. Voorbeelden zijn bepaalde technische termen of namen voor eten. Een aantal concrete voorbeelden zijn alcalde (burgemeester) of albacea (executeur-testamentair), almacén (pakhuis), quilate (karaat), albañil (metselaar), albéitar (veearts). Ook in de landbouw zijn er door de Moren veel termen bijgekomen: alcachofa (artisjok), albaricoque (abrikoos), alberca (waterreservoir),acequia (waterleiding).

Namen van steden en dorpen

Daarnaast kun je in veel namen van steden, dorpen, gebieden en rivieren de Moorse invloeden terugvinden. Hierbij een aantal voorbeelden.

Alcalá, komt van het Arabische woord al-qala’a en betekent kasteel.

Algeciras, komt van Al jazeera Al Khadra en betekent het groene eiland

Almería, is afgeleid van Al Meraya en betekent uitkijktoren

Guadalajara is afgeleid van Wādī al-Ḥijārah en betekent letterlijk rivier van stenen

Guadalquivir is afgeleid van Al-wādĩ al-kabir en betekent de grote rivier

La Mancha, afkomstig van het Arabische woord la’a Ma-anxa wat zonder water betekent.

Alicante –  Er zijn vele legenden en (liefdes) verhalen  zoals natuurlijk Romeo en Juliet in Verona (Italië), in Portugal Inés en Pedro en in Spanje de geliefden Isabel en Diego van Teruel (Aragón). Maar ook in de stad Alicante heeft een triest liefdesverhaal plaatsgevonden, in dit geval ten tijde van de Moorse overheersing waarbij een prins (califa), prinses en een gewone christen jongen zijn betrokken.

In de burcht van Alicante, nu het “Castillo de Santa Barbara”, woonde ooit een Moorse prins (califa) met zijn mooie dochter Cántara. Alle jongens waren verliefd op deze mooie dame maar er waren er twee, Aly en Almanzor die stapelverliefd waren en er alles voor over hadden om te trouwen met de prinses Cántara. De califa had door dat hij een liefde tussen zijn dochter en een van de jongens niet kon voorkomen en dus zorgde hij ervoor dat degene die een uitdaging zou overwinnen en hem iets unieks zou brengen, de hand van de prinses zou mogen vragen.

 Aly en Almanzor accepteerden deze uitdaging waarbij Almanzor beloofde naar “de Indiën” te reizen en diverse boten gevuld met kruiden terug zou brengen. Aly was echter wat luier en beloofde de califa “groen water” uit de rivier Tibi te geven, op die manier zou Aly dichter bij de prinses kunnen zijn en stiekem haar hart veroveren. Aly was inderdaad lui want hij deed niet echt wat hij moest doen maar begon met het schrijven van gedichten en poëzie om zo de prinses voor zich te winnen. Dat lukte uiteraard en de prinses had haar keuze gemaakt, zij wilde trouwen met de romantische Aly.

Toen Almanzor echter in de haven van Alicante na enkele maanden terugkeerde met de boten gevuld met specerijen en kruiden, deed de califa wat hij had beloofd en stemde hij hem toe met zijn dochter te trouwen. De andere gegadigde Aly was zo ontdaan van dit nieuws dat hij vanaf een rots naar beneden sprong en zelfmoord pleegde. Volgens de legende is daar nu het meer van Tibi ontstaan. De prinses Cántara was zo triest van de dood van haar geliefde dat ook zij besloot van de San Julián rots naar beneden te springen. Die rots staat nu bekend als “salto de la reina mora”.

Het duurde echter niet lang of de califa, de vader van de overleden prinses, was zo ontdaan van de dood van zijn dochter dat hij uit triestheid overleed. De legende zegt dat zijn gezicht nu te zien is in de Monte Benacantil, de rots die nu bekend staat als “cara del moro” waarop het kasteel Castillo de Santa Barbara hoog boven de stad Alicante staat.

Deze legende heeft tevens voor de naam van Alicante gezorgd, te weten “Aly” en “Cántara” samengevoegd tot AliCante.

Invloeden Arabisch op Castiliaans

In totaal bevat het Spaans ongeveer 4000 woorden afkomstig uit het Arabisch. (Bijna al woorden die beginnen met ‘al’).  Het merendeel zijn zelfstandig naamwoorden en plaatsnamen, een aantal bijvoeglijk naamwoorden en werkwoorden en slechts één voorzetsel: hasta (tot/pas). Een aantal bekende woorden zijn azucár (suiker) afkomstig van het klassiek Arabische woord sukkar, of tarea wat van het Arabische woord tariha afkomstig is.

Asesino

Het Spaanse woord asesino (moordenaar) heeft een originele achtergrond. Er wordt gezegd dat dit afkomstig is van een Arabisch woord wat ‘verslaafd aan hasj’ betekende. Tijdens de kruistochten bestond er een islamitische sekte die erg gevreesd werd door de Christenen. Volgens de legende pleegde deze sekte gedrogeerd door hasj moorden in naam van Allah. Deze sekte werd uiteindelijk  “Hashsh AshIn” genoemd, ‘diegene die hasj gebruiken’. Later is dit in het Engels ‘assassin’ geworden en zo weer naar het huidige Spaanse woord asesino verbasterd.

Gastronomie

Zoals al reeds vermeld, introduceerden de Moren nieuwe gewassen, in werkelijkheid was het meer dan dat. Ze brachten een compleet nieuwe keuken mee. De Moren brachten fruit en groente mee die tot dat moment onbekend waren in Spanje: o.a. limoenen, kikkererwten en aubergines.
Na de Romeinse tijd hebben joodse maar vooral Moorse invloeden de Spaanse keuken doorslag­gevend beïnvloed. De Moren introduceerden bijv. rijst, specerijen (waaronder peper,kaneel,sesamzaad,saf­fraan en komijn), zuidvruchten, komkommers, bananen, dadels, abrikozen, avocado’s en meloenen. Van hen stamt het maken van amandelspijs, het gebruik van notenmeel als bindmiddel en het combineren van hartige of scherpe met zoete smaken (bijv. vlees, vis en kaas met fruit of pepers met zoetigheid).

Eén van hun aperitieven (meze) was de voorloper van de huidige tapas (losse hapjes) en de traditionele wijze waarop tapas worden gegeten (gezamenlijk van één schaal) is Joods en Arabisch. Paella, dat buiten Spanje wordt gezien als de nationale schotel van het land, is een andere erfenis van de moren. Van hen stamt tevens de gewoonte van de Spaanse mediterrane kusten om vis met rijst en kruiden te combineren. Veel Spaanse toetjes van nu vinden eveneens hun oor­sprong in de Arabische keuken.

Persoonlijk vind ik één van de mooiste,door de Moren nagelaten,gewassen de amandel en met name de bloesem van de bloeiende amandelbomen die,zoals nu, het begin van de lente aangeven.

Tot slot is het vermelden waard dat het de Moren waren die de gitaar introduceerde in Spanje. El Flamenco, de bekende muziek uit Andalusië, heeft veel Moorse invloeden.

Moros y Cristianos feesten

Rond 800 begon de zg. ‘Reconquista’ vanuit het noordelijke Asturië, het enige gebied wat de gevluchte christenen o.l.v Don Pelayo konden behouden. Vanaf dat moment werden de Moren langzaamaan teruggedrongen.

De Reconquista, de herovering, is een beweging die ontstond uit expansiedrift, maar ook uit ijver voor de verbreiding van het christendom. De snelle christelijke expansie schiep enorme problemen omdat Andalusië al dichtbevolkt was. De christelijke koningen probeerden de moslims en de grote Joodse gemeenschappen in het zuiden te assimileren waarbij hun houding steeds intoleranter werd.

Op vele plaatsen werden de moslims verdreven en daarmee verloor Spanje zijn beste kooplui, ambachtslieden en boeren. Het land werd grotendeels verdeeld onder de edelen die tegen de moslims streden. Deze edelen bezaten niet de technische bekwaamheid om het land goed te bebouwen en gingen daarom maar over op schapenteelt. Deze feodale ontwikkeling had funeste gevolgen voor de politieke ontwikkeling waardoor de 14e en 15e eeuw perioden van grote onrust werden voor heel Spanje en opstanden aan de orde van de dag waren. Ferdinand en Isabella meenden dat een totale religieuze eenheid van Spanje de orde zou kunnen herstellen en daarom werd besloten de Moren definitief te verdrijven en als “kroon” op het werk werden ook alle Joden verdreven.

In 1492 wisten de katholieke koningen van Castillië en Aragón het allerlaatste Moorse bolwerk, Granada, in te nemen en de Islam uit het schiereiland te verdrijven.

Op vele plaatsen aan de zuidkust van Spanje, vooral aan de Costa Blanca, worden de Moros y Cristianos feesten ter ere van de overwinning van de Christenen op de Moren nog altijd jaarlijks gehouden. Daarbij gaat het nu vaak om optochten van ‘Christenstrijders’ en ‘Moorse tegenstanders’. Bonte kleding, hypnotiserende marsmuziek, wapengekletter horen daar allemaal bij. Het begint met de binnenkomst van de afzonderlijke legers en hun slavinnen en jonkvrouwen, de zg ‘Entrada’, gevolgd door een processie ter ere van de Patroonheilige van de bewuste stad of dorp, en eindigt met een spectaculaire slag, begeleid door veel vuurwerk en waarbij het fort of kasteel door de ‘Cristianos’ wordt veroverd.

ANDALUSIE : Eerste multiculturele samenleving op Europees Bodem.

Het Europa van de 21ste eeuw houdt zich steeds intensiever bezig met het zoeken naar een samenlevingsmodel. Hoe kan men voor rechtvaardigheid streven binnen een samenleving waar je rekening moet houden met verschillende volkeren? Kan er sprake zijn van het veiligstellen van godsdienstvrijheid? De antwoorden zijn 1000 jaar geleden gegeven in Moors-Spanje oftewel Andalusië.
Onder de Omajjaden kende Andalusië een ongekende welvaart. Het directe reden waarom er een grenzeloze welvaart was had men te danken aan de verdraagzaamheid en religieuze tolerantie ten aanzien van Joden en Christenen. Laat staan dat Christenen en Joden hun eigen kleren mochten dragen, en de vrijheid hadden om activiteiten te organiseren in hun eigen taal en cultuur, hadden de niet-moslims zelfs de vrijheid om een eigen rechtbank op te richtten. Zo was er participatie van elke groep om op hun eigen manier een steentje bij te dragen aan de gemeenschap.  Hierdoor was stabiliteit en een rijk en bloeiend wetenschappelijk en cultureel leven onmiskenbaar.

 

 

 

Evenmin als op Sicilië werd de Islam de alles overheersende religie, er bestond een bijzondere en vruchtbare samenwerking met de joods-christelijke denkwereld dat doorwerkte in de cultuur.

Als men een beschaafde samenleving meet aan religieuze verdraagzaamheid, vrijheid van meningsuiting, universiteiten, bibliotheken (In de stadsbibliotheek van Cordoba waren er 400.000 boeken), literatuur en kunst dan is Andalusië het enige voorbeeld. Er werd ruimte gemaakt voor  kennisuitwisseling met een heldere kijk op harmonie tussen volkeren en godsdiensten.De grote vraag is of en wanneer een dergelijke  samenleving ooit weer mogelijk wordt.